کم خونی به عنوان تعداد کم گلبول های قرمز تعریف می شود. در یک آزمایش خون معمول، کم خونی به صورت هموگلوبین پایین یا هماتوکریت گزارش می شود. هموگلوبین پروتئین اصلی در گلبول های قرمز شما است. این اکسیژن را حمل می کند و آن را به سراسر بدن شما می رساند. اگر کم خونی دارید، سطح هموگلوبین شما نیز پایین خواهد بود. اگر به اندازه کافی کم باشد، ممکن است بافت ها یا اندام های شما اکسیژن کافی دریافت نکنند. علائم کم خونی - مانند خستگی یا تنگی نفس - به این دلیل رخ می دهد که اندام های شما آنچه را که باید آنطور که باید کار کنند، دریافت نمی کنند. به غبارت دیگر كم خوني وضعيتی است كه غلظت هموگلوبين (Hb) (يا تعداد گلبولهای قرمزRBC)كمتر از حد نرمال می باشد و نيازهای فيزيولوژيكی فرد را تأمين نميكند.
کم خونی شایع ترین بیماری خونی در ایالات متحده است که تقریباً 6٪ از جمعیت را تحت تأثیر قرار می دهد. زنان، کودکان خردسال و افرادی که بیماری های طولانی مدت دارند بیشتر در معرض کم خونی هستند. موارد مهمی که باید به خاطر بسپارید عبارتند از:
- اشکال خاصی از کم خونی از طریق ژن های شما منتقل می شود و نوزادان ممکن است از بدو تولد به آن مبتلا شوند.
- زنان در معرض خطر کم خونی فقر آهن به دلیل از دست دادن خون ناشی از قاعدگی و افزایش تقاضای خون در دوران بارداری هستند .
- افراد مسن بیشتر در معرض خطر کم خونی هستند زیرا احتمال ابتلا به بیماری کلیوی یا سایر بیماری های مزمن پزشکی در آنها بیشتر است.
محل اصلی توليد گلبول های قرمز در دوره جنينی (در ثلث دوم بارداری)، كبد است. تعداد قابل توجهی نيز در طحال و گره های لنفاوی توليد ميشود كه در آخرين ماه بارداری و پس از تولد سلول های خون در مغز استخوان های كل بدن ساخته ميشوند. بعد از سن بلوغ به تدريج مغز استخوان های دراز با چربی جايگزين و بعد از 20 سالگي خونسازی منحصراً در مغز استخوان های مهره ها، جناغ، دنده ها و ايلئوم انجام ميشود.
كم خوني انواع مختلفی دارد كه ميتوان آن را با استفاده از ميانگين حجم سلول گلبول قرمز (MCV)، به سه گروه MCV=80-95 fLنورموسيتيك ،MCV<80 fL و ماكروسيتيك fL 95>MCV دسته بندي كرد.
به طور كلی علت كمخونی را ميتوان به سه دسته تقسيم كرد: كاهش توليد گلبول های قرمز، افزايش تخريب سلولهای قرمز يا ازبين رفتن سلولهای قرمز از طريق خونريزی و التهاب، البته معمولاً علت كم خونی اغلب چند عاملی است؛ به عبارت ديگر علت كم خونی ناشی از عدم تعادل در توليد گلبول های قرمز نسبت به ميزان تخريب آنها ميباشد.
آهن موجود در غذا به دو شكل آهن غيرهِم و هِم وجود دارد. آهن غيرهِم در غذاهایی با منشأ حيوانی و گياهی موجود است درحاليكه آهن هِم فقط از طريق غذای حيوانی تأمين ميشود كه جذب آهن هِم بسيار بهتر از آهن غير هِم انجام ميشود. آهن به طور عمده در اثنی عشر جذب ميشود.
كمبود آهن، ويتامين A و B12 و فولات و ريبوفلاوين ميتواند به كاهش توليد گلبول های قرمز و كم خونی منجر شود. كاهش مصرف غذاهای آهن دار مانند گوشت و تخم مرغ باعث كم خونی فقر آهن ميشود كه در واقع شايع ترين علت كم خونی در سراسر جهان، كمبود آهن است. از سويی ديگر بعضی مواد غذايی مانند غذاهای حاوی ويتامين C جذب آهن را بهبود ميبخشند و برعكس مصرف مواد غذايي مانند چای و قهوه و كلسيم ميتواند به كاهش جذب آهن منجر شود.
كم خونی ناشی از اختلال در معده و روده ها در جذب مواد غذايی نقش بسيار مهم و حياتی دارند. ويتامين B12 يكي از ويتامين های محلول در آب است كه در معده به فاكتور داخلی (پروتئين ترشجی از سلولهاي پارشيال معده) متصل و در روده كوچك (ايلئوم) جذب ميشود. كاهش جذب ويتامين B12 در اثر آتروفی سلولهای پارشيال معده باعث اختلال در ترشح فاكتور داخلی و كم خونی پرنيشيوز ميشود. همچنين اختلال در جذب اين ويتامين در روده كوچك در اثر بيماری كرون يا ابتلا به كرم های روده ای به كم خونی مگالوبلاستيك منجر ميشود.
بيماري سلياك يكی از بيماری های گوارشی ارثی است كه در اثر حساسيت به گلوتن (پروتئين موجود در گندم، جو و چاودار) سيستم ايمنی فعال شده و به سطح جذبی روده آسيب ميزند و اختلال در جذب چربی، پروتئين، كربوهيدرات، ويتامين ها و مواد معدنی مانند آهن را به وجود می آورد كه درنتيجه يكی از عوارض آن كم خونی ميباشد.
افرادی كه به بيماري های مزمن كبدي مبتلا هستند در 75 درصد موارد دچار كم خونی هستند. اختلال در سلول های كبدی، توليد پروتئين های انعقادی 2 و 7 و 9 و 10 را در كبد كاهش ميدهد و درنتيجه باعث افزايش زمان پروترومبين ميشود و احتمال خونريزی ها به خصوص از نوع گوارشی را افزايش ميدهد. همچنين افراد مبتلا به سيروز، دچار افزايش فشار وريد پورت، واريس مری و بزرگی طحال ميشوند كه واريس های مری مستعد خونريزی هستند و به استفراغ خونی و كمخونی منجر ميشوند.
خونريزي های گوارشی ناشی از هموروئيد كه شايع ترين علت خونريزی از قسمتهای تحتانی دستگاه گوارش است ميتواند سبب كم خونی شود. بيماری های التهابی روده، زخم معده و اثنی عشر نيز از ديگر عوامل ابتلا به كم خونی هستند. همچنين خونريزي های حاد در اثر تروما يا جراحي ميتوانند ايجاد شوند. از سوی ديگر بيش از 30 درصد زنان در اثر خونريزی شديد رحمی مراجعه پزشكی دارند، كه علاوه بر تحميل بار اقتصادی به فرد و جامعه، ميتواند باعث كمخونی شديد و نياز به دريافت مراقبت های اورژانسی شود.
كم خونی هموليتيك نيز يكی از انواع كم خونی است كه در اثر تخريب زودتر از موعد گلبول های قرمز ايجاد ميشود (در حالت طبيعی گلبول های قرمز 120 روز عمر ميكنند). تخريب سلولی ميتواند ناشی از اختلال در مورفولوژی گلبولهای قرمز و داخل عروقی يا خارج عروقی (در طحال) باشد. يكی از بيماري ها ارثی خونی فاويسم می باشد كه در اثر كمبود آنزيم گلوكز 6 فسفات دهيدروژناز (PD6G) به وجود می آيد. افراد مبتلا 24 تا 48 ساعت پس از مواجهه با باقلا يا بعضی از داروها دچار هموليز شديد و علائمی مانند رنگ پريدگی و زردی پوست، قرمز يا تيره رنگ شدن ادرار (به رنگ چای پررنگ) و كم خونی شديد ميشوند. همچنين انواع هموگلوبينوپاتيها مانند تالاسمی يا بيماری داسی شكل ميتوانند به ايجاد كم خونی هموليتيك منجر شوند.
شدت كم خونی در بيماری های مزمن مانند آرتريتروماتوئيد، نارسايی كليه، بيماری های التهابی رودهای و انواع سرطان متفاوت است. در اين بيماران به طور معمول كاهش خفيف يا متوسط در غلظت هموگلوبين وجود دارد. در اقليت بيماران، كاهش شديد ميتواند رخ دهد. معمولاً در اين بيماران كم خونی از نوع نورموسيتيك وجود دارد.
داروها ميتوانند با مكانيسم های مختلف به انواع كم خونی شامل مگالوبلاستيك، آپلاستيك و هموليتيك منجر شوند. داروها معمولاً با ايجاد اختلال در جذب و متابوليسم ويتامين B12 و فوليك اسيد سبب كم خونی مگالوبلاستيك ميشوند؛ به عنوان مثال يكی از عوارض مصرف بيش از 4 ماه متفورمين و بيش از 12 ماه blocker 2H Histamine و Inhibitor Pump Proton به كمبود ويتامين B12 و كم خونی ماكروسيتيك و مگالوبلاستيك منجر ميشود. در كمخونی آپلاستيك مغز استخوان به اندازه كافی سلول های خونی را (شامل گلبول قرمز، سفيد و پلاكت) توليد نميكند. داروهايی مانند كلروكين و داپسون ميتوانند سبب كم خونی آپلاستيك شوند. گروهی از داروها نيز مانند اينترفرون آلفا، تولمتين با ايجاد تخريب گلبولهای قرمز در داخل يا خارج عروق از طريق تحريك سيستم ايمنی باعث كم خونی هموليتيك ميشوند.
خستگی زودرس، ضعف و بيحالی، پوست رنگ پريده يا زردرنگ، تنگی نفس، تپش قلب، سردرد، سردی دست و پا، سرگيجه، قاشقی شدن، نازك و شكننده شدن ناخن از نشانه های كم خونی است. در كم خونی هموليتيك علائم شامل زردی،خون‌ادراری، لنفادنوپاتی یا تورم غدد لنفاوی، هپاتواسپلنومگالي، كلستاز و ساير علائم شامل خستگی، تنگی نفس، افت فشارخون و تُندتپشی ميباشد.
از ديدگاه طب رايج موادغذايی بيشتر به عنوان پيش نياز توليد سلولهای خونی در نظر گرفته ميشود و كمبود آنها سبب اختلال در خونسازی يا در بعضي موارد اختلال در جذب آهن و درنهايت كم خونی ميگردد. درحاليكه نقش پيشگيرانه و درمانی تغذيه در طب سنتی ايرانی به عنوان يكی از اصول ششگانه حفظ سلامتي بسيار اثر گذارتر است و مورد تأكيد بيشتری است. چنانچه مواد غذايی علاوه بر تأثير بر توليد خون، به عنوان اسباب ايجاد بيماری هايی كه به افزايش خونريزی منجر ميشود (مانند اسباب ايجادكننده بواسير، خونریزی زیاد رحمی در زمان قاعدگی) موردتوجه ميباشد پرهيز از آنها ميتواند سبب پيشگيری از كم خونی شود. از عوامل ديگر دخيل در ايجاد كم خونی اختلال در هضم اول تا سوم است كه ميتواند به توليد خلط دم غيرطبيعی و در نتيجه كم خونی بيانجامد. در منابع طب سنتی ايرانی تأكيد ويژه ای بر نقش كبد به عنوان عضو رئيسه وجود دارد كه منشأ توليد خلط دم است. يكی از عوامل اصلی در ايجاد قلت دم انواع سوءمزاجات و ضعف كبد ميباشد.
در مطالعات جديد نيز اختلال در سيستم گوارشی ميتواند به سوءهضم و سوءجذب منجر شود و زمينه ساز كمخونی گردد. کم‌خونی بدخیم يكی از انواع كم خونی ناشی از اختلال جذب ويتامين B12 از مواد غذايی در روده ها است. در طب رايج نيز بر نقش كبد و تأثير آن بر ايجاد كم خونی اشاره شده چنانچه انواع بيماري های مزمن كبدی از جمله هپاتيتها و كبد چرب غيرالكلی از عوامل ايجادكننده كم خونی ميباشند. كم خونی هموليتيك به عنوان يكی از علل كم خونی در طب رايج مورد بررسی قرار گرفته است كه در اين نوع كم خونی تخريب زودهنگام گلبول های قرمز اتفاق می افتد. به نظر ميرسد در طب سنتی ايرانی اختلال در هضم عروقی را شايد بتوان به نوعی معادل اين نوع از كم خونی تلقی كرد كه به ايجاد خلط خون ناسالم منجر ميشود. هرچند بايد توجه داشت كه بين خلط خون با دم مافی العروق (يعنی آنچه به عنوان گلبول قرمز و هموگلوبين ميشناسيم) اختلافاتی وجود دارد نظير قابليت تبديل شدن به بدل مايتحلّل از بدن كه بيشتر شبيه تعريف گلوكز طب جديد است، اما از نظر خوشرنگی رنگ رخساره با دم مافی العروق همخوانی دارد. از سوی ديگر عوارض داروها به عنوان يكی از علل ايجادكننده كمخونی بايد موردتوجه قرار گيرد؛ به عنوان مثال به مصرف بی رويه داروهای مهاركننده پروتون پمپ در مشكلات گوارشی و ايجاد عوارض متعدد از جمله كمخونی توسط آنها ميتوان اشاره كرد،
ميتوان براساس مباني طب سنتی ايرانی اسباب ايجادكننده مشكلات گوارشی از جمله سوءمزاجهای معده و امعاء و كبد را شناسايی و تدابير مناسب جهت پيشگيری و درمان را اتخاذ نمود.
از آنجا كه طب سنتی ايرانی اصل پيشگيری و حفظ سلامتی را بر درمان مقدم ميشمارد، رعايت اصول ششگانه سلامتی را ضامن بقای سلامتی اعضای مهم بدن از جمله معده و كبد و درنتيجه سلامتی بدن ميداند. با توجه به اسباب و علل كمخونی در طب سنتی ايرانی شامل انواع سوءمزاج، خروج خون از بدن با فصد يا حيض يا اسهال خونی، سوءتدبير در خوردن و آشاميدن، بسياری از اين موارد با رعايت اصول ششگانه حفظ سلامتی به خصوص تغذيه صحيح قابل پيشگيری است و رعايت آن ميتواند در پيشگيری و درمان كم خونی به خصوص در خانم ها در سن باروری بسيار راهگشا باشد.
آزمایش شمارش کامل خون ( CBC ) گلبول های قرمز، هموگلوبین و سایر قسمت های خون شما را اندازه گیری می کند. پزشک شما در مورد سابقه خانوادگی و سابقه پزشکی شما بعد از CBC سوال خواهد کرد. آنها احتمالاً آزمایشاتی را انجام خواهند داد، از جمله:
-اسمیر یا دیفرانسیل خون برای شمارش گلبول های سفید، بررسی شکل گلبول های قرمز خون و جستجوی سلول های غیرعادی
- شمارش رتیکولوسیت ها برای بررسی گلبول های قرمز نابالغ
درمان شما به نوع کم خونی شما بستگی دارد.
اگر کم خونی آپلاستیک دارید، ممکن است به دارو، تزریق خون (که در آن از فرد دیگری خون می گیرید) یا پیوند مغز استخوان (که در آن سلول های بنیادی اهداکننده دریافت می کنید) نیاز داشته باشید.
اگر کم خونی همولیتیک دارید، ممکن است به دارویی نیاز داشته باشید که سیستم ایمنی شما را مهار کند. پزشک مراقبت های اولیه شما ممکن است شما را به یک دکتر متخصص در مشکلات عروقی ارجاع دهد.
اگر ناشی از از دست دادن خون باشد، ممکن است برای یافتن و رفع خونریزی جراحی کنید. اگر کم خونی فقر آهن دارید، احتمالاً باید مکمل آهن مصرف کنید و رژیم غذایی خود را تغییر دهید.
درمان کم خونی داسی شکل شامل مسکن ها، مکمل های اسید فولیک ، آنتی بیوتیک های متناوب یا اکسیژن درمانی است. دارویی به نام هیدروکسی اوره ( Droxia ، Hydrea ، Siklos ) اغلب برای کاهش بحران های درد سلول داسی (مکانیسم پیچیده) تجویز می شود. دارویی به نام voxelotor ( Oxbryta ) می تواند به گلبول های قرمز خون شما کمک کند تا شکل مناسب خود را حفظ کنند. Crizanlizumab-tmca ( Adakveo ) می تواند سلول های خونی را از چسبیدن به هم و مسدود کردن عروق جلوگیری کند. پودر خوراکی ال-گلوتامین ( Endari ) می تواند سفرهای شما به بیمارستان را برای درد کاهش دهد و همچنین از وضعیتی به نام سندرم حاد قفسه سینه محافظت کند.
اگر کمبود ویتامین B12 یا فولات دارید، برای شما مکمل تجویز می شود.
تالاسمی معمولاً نیازی به درمان ندارد، اما اگر مورد شما شدید باشد، ممکن است تزریق خون، پیوند مغز استخوان یا جراحی انجام دهید.
