در چند قرن اخیر ، میانگین زندگی و طول عمر انسان ها ، در کشور های صنعتی از ۴۰ تا ۴۵ سال ، به حدود ۷۵ سال افزایش یافته است . این امر به علت پیشرفت استاندارد های زندگی است که شامل تغذیه ی بهتر ، مراقبت های پزشکی و رعایت اصول بهداشتی است . ماکزیمم طول عمر انسان در حدود ۱۲۰ سال است . هر چند پتانسیل ژنتیکی ما اجازه می دهد که ۱۰۰ سال و یا در همین محدوده زندگی کنیم . همچنین تعداد افراد ۹۰ ساله نیز زیاد نیستند . البته زندگی در دوران پیری معمولا با مشکلاتی همراه است . بیماری های تخریبی ، آرتریت ، بیماری های قلبی ، آب مروارید و بسیاری از بیماری های دیگر گریبان گیر افراد در سنین‌پیری است . دانشمندان در صدد ارائه ی راهکار هایی جهت افزایش سلامتی و مشکلات کمتر در دوران پیری هستند .
پیری چیست ؟
براساس قانون هستی ، انسان نیز مانند هر موجود زنده ی دیگری دچار فرسودگی می شود . پیری نیز همچون مرگ پدیده ای فراگیر است . اما سرعت پیری و نیز طول عمر ما پدیده ای فراگیر نیست . سرعت وقوع پیری و طول عمر ما تحت کنترل ما است . کاوش های اخیر برای نخستین بار در طول زندگی انسان ، نوید افزایش طول عمر انسان و شکستن طلسم کهولت را امکان پذیر ساخته و در نتیجه امکان زندگی طولانی تر فراهم شده است .
پیری ، زوال تدریجی در عملکرد های ارگان های بدن و سیستم های بدن ما است ، که به طور عمومی از یک الگوی قابل پیش بینی پیروی می کند . اما سرعت ، زمان و مشکلات مزمن ان در بین افراد متفاوت است . برای مثال در بیشتر افراد مسن از ضربان قلب و کارایی آن کم شده و ظرفیت عملکردی سیستم قلب و عروق کم می شود .اما بعضی افراد ۸۰ - ۷۰ ساله سیستم قلب و عروق سالم تری حای نسبت به افراد ۳۰ ساله دارند . این امر نشانگر آن است که زوال سیستم قلب و عروق نشانه ی پیشرفت غیر قابل برنامه ریزی شده ی پیری نیست . همچنین این عقیده وجود دارد که با افزایش سن ، تغییرات اجتناب ناپذیری در مغز ما روی می دهد که شامل از دست رفتن نورون ها ، آتروفی و زوال تدریجی در مغز است . اما امروزه مشخص شده این مشکلات و زوال ، جزء‌تغییرات اجتناب ناپدیر پیری نیستند . بسیاری از افراد بالای ۹۰ سال ، دیده شده اند که حافظه و توانایی تصمیم گیری و فعالیت های مغزی خود را معادل افراد جوان نگه داشته اند و جریان خون مغزی و دریافت اکسیژن سلول های مغزی آن ها شبیه افراد جوان مانده است .
انچه ما به عنوان پیری در سنین بالا مشاهده می کنیم ، حاصل تجمع انواع استرس ها از جمله ی تغذیه ی ضعیف ، سیگار کشیدن ، زندگی ساکن و کم تحرک است . بسیاری از تغییرات پیری بیشتر نتیجه ی چگونگی زندگی کردن است ، تا آنکه جقدر زندگی کنیم . تغذیه ی ضعیف تاثیر بسیار مهمی بر سلامتی و پیری دارد . تغذیه ی مناسب می تواند پروسه ی پیری را به تاخیر انداخته یا سرعت پیشرفت آن را آهسته تر کند و به افراد کمک‌کند که ماکزیمم زندگی خود را فارغ از انواع مشکلات و بیماری های پیری داشته باشند .
رادیکال های آزاد ، عامل ایجاد پیری :
بی تردید اسرار پیری در ساختار زیست شناسی هر سلول نهفته است . اما یکی از دقیق ترین نظریه های پذیرفته شده ، نظریه ی رادیکال های ازاد است . بدین صورت که پیری هنگامی روی می دهد که سلول ها پیوسته در اثر حمله های بی وقفه ی اجزای شیمیایی به نام رادیکال های ازاد دچار تخریب شوند . طبیعتا تخربیب لیجاد شده طی سال ها انباشته شدن به حدی می رسد که علاج ناپذیر است . پس منشا پیری ، تلاش دائمی سلول های بدن برای زنده ماندن و عملکرد طبیعی است که از این تلاش ، مواد زائدی نیز حاصل می شود .
تئوری رادیکال های ازاد چنان جامع است که تقریبا دربرگیرنده ی تمام بیماری های ناشی از کهولت است و موجب می شود که پیری را ییش از هر چیز ، بیماری نگران کننده بدانیم و سعی در افزایش طول عمر خود داشته باشیم . بیماری هایی مانند : سرطان ، بیماری های قلبی ، التهاب مفاصل و الزایمر با یکدیگر چندان تفاوتی ندارند . در واقع این بیماری ها صورت های مختلفی از یک بیماری هستند که تحت تاثیر وراثت و شرایط محیطی در هر فرد ایجاد می شود . این همان بیماری های ناشی از رادیکال های آزاد هستند .
حدود ۹۰ - ۸۰ ٪ بیماری های مرگبار ناشی از فعالیت رادیکالدهای ازاد است و در صورتی که از سرعت این بیماری ها بکاهیم ، بیماری های ناشی از ان را از بین برده ایم و یا به تعویق انداخته ایم . رادیکال های آزاد ، در بدن با پروتئین ها ، اسبد های چرب و DNA واکنش می دهند و به آنها آسیب می رسانند . بسیاری از رادیکال های آزاد مشتقات سمی اکسیزن هستند که بوسیله ی متابولیسم سلولی ( محصول فرعی واکنش های تولید کننده ی انرژی ) یا سموم محیطی ( مواد شیمیایی ، الاینده ها ، تشعشعات و ... ) ، تولید می شوند .
سلول ها برای مقابله با رادیکال های آزاد دفاع آنتی اکسیدانی پیچیده ای را در خود تکامل داده اند که می توانند رادیکال های آزاد را خنثی کرده و سلول ها را از آسیب ناشی از آنها حفظ کنند ، اما این مکانیزم کامل نیست و مقادیر آسیب اندکی توسط رادیکال های ازاد به سلول ها وارد می شود که به تدریج عملکرد سلولی را کاهش داده و توانایی سلول را برای تقسیم شدن و جایگزین کردن سلول سالم به جای خود را کاهشرمی دهد . واکنش های رادیکال های ازاد موجب تجمع محصولات شکسته شده ی ثابت در سلول می شوند که یک نمونه ی قابل مشاهده ی این تغییرات ، لکه های پیری روی پوست دست و صورت افراد مسن است .
بیماری هلی تخریبی دوران پیری :
بیماری های تخریبی دوران پیری ، مشکلات و پروسه ی پیری را تسریع می کنند و از ایجاد شرایط مناسب زندگی بعد از ۱۰۰ سال یا بالاتر جلوگیری می کنند . این بیماری ها شامل
الف ) سرطان : ابتلا به سرطان هر ده سال بعد از ۵۰ سالگی دو برابر می شود . تخمین زده می شود که ۵۰ - ۳۰ ٪ سرطان ها به علت عوامل تغذیه ای و عادت های غذایی نادرست و عدم مصرف مواد خوراکی آنتی اکسیدانی ایجاد می شود .
ب ) بیماری های سیستم قلبی - عروقی : خطر حمله ی قلبی و حتی سکته ی مغزی با افزایش سن افزایش می یابد . فاکتور های شرکت کننده ی مهم از جمله کمبود مواد غذایی لازم ، رژیم غذایی پر چربی ، مصرف الکل ، سیگار کشیدن و ورزش نکردن است .
ج ) دیابت نوع دو :
بعد از ۴۰ سالگی احتمال ابتلا به دیابت نوع دو ، هر ۱۰ سال دو برابر می شود و بیشتر در افراد دارای اضافه وزن دیده می شود .
د ) چاقی : چاقی احتمال ابتلا به بیماری هایی را افزایش می دهد . بعنوان مثال افراد دارای اضافه وزن ۳ برابر بیشتر از افراد عادی که وزن مناسبی دارند به فشار خون مبتلا می شوند . همچنین در سنین جوانی در معرض بیماری های قلبی ، سکته ی مغزی و چربی خون بالا هستند .
ر ) ضعف سیستم ایمنی : سیستم ایمنی همراه با افزایش سن در پیری ضعیف می شود . عملکرد مناسب این سیستم به وجود ریز مغذی هایی چون : روی ، سلنیوم ، ویتامین E و ویتامین های خانواده ی بزرگ B وابسته است . نگهداری سطوح بهینه ی این مواد در بدن می تواند به عملکرد بهتر سیستم ایمنی در سنین پیری کمک کند .
ز )زوال عقل : حدود ۵۰ ٪ افراد بالای ۶۵ سال دچار از دست دادن عملکرد های مغزی می شوند که علائم ان همراه با افزایش سن ، بیشتر و واضح تر می شود . فاکتور های تغذیه ای شامل کنبود مواد معدنی و ویتامین ها ، سوء تغذیه ، مصرف بالای چربی و مصرف الکل باعث پیشرفت این بیماری در سنین پیری می شود .
تغییرات فیزیکی پیری و تاثیر آن ها بر سلامت تغذیه ای :
سیستم گوارشی : نازک شدن و کاهش تدریجی فعالیت ترشحی موکوس معده در ۲۵ ٪ افراد در سنین ۶۰ سالگی و ۴۰ ٪ افراد بالای ۸۰ ساله دیده می شود . این شرایط می تواند باعث کمبود ریز مغذی ها ( ویتامین ها ، املاح و ... ) شود . با کاهش ترشح اسید معده جذب آهن ، کلسیم ، ویتامین B12 , فولات و ویتامین B 6 را کاهش می دهد . همچنین کاهش ترشح فاکتور داخلی معده که پروتئینی است و برای جذب B12 ضروری است ، باعث کاهش این ویتامین در افراد سالمند می شود . علائم کمبود آن شامل : خستگی ، ضعف و در شرایط حاد کمبود کم خونی ، آسیب های نورولوژیک و زوال عقل دیده نی شود . بنابراین استفاده از مکمل های ویتامین B 12 و گاه تزریق داخل ماهیچه ای آن لازم می باشد .
عملکرد کبد نیز با نقصان مواجه می شود . مصرف دارو های مختلف در سنین پیری که نیاز به سم زدایی از بدن دارند بر سیستم تغذیه ای اثر می گذارند . یبوست ، عدم تحرک ، نصرف اندک اب ، استفاده از مواد غذایی کم فیبر این عوارض را تشدید می کنند . مصرف مواد غذایی پر فیبر مانند جوانه ی گندم ، میوه ها ، سبزی جات و نوشیدن ۸ - ۶ لیوان اب در هر روز بسیار مفید است .
تغییرات استخوانی :
پوکی استخوان با افزایش سن بیشتر می شود . بیش از نیمی از زنان و ۱/۳ مردان بالغ دچار شکستگی حاصل از پوکی استخوان می شوند . به خصوص در سنین بالای ۵۵ سال . ۲۰ - ۲۵ ٪ افراد مسن کمبود ویتامین D دارند . این کمبود خطر پوکی را افزایش می دهد . عامل مهم دیگر عدم دریافت کافی ویتامین D می باشد . همچنین با افزایش سن توانایی کلیه برای تبدیل پیش ساز ویتامینD دریافتی در رژیم به فرم فعال کاهش می یابد . جذب کلسیم توسط سلول های روده ای نیز کم می شود . در افراد جوان تر مقادیر کافی ویتامین D در پوست به شرط اینکه در معرض نور خورشید قرار بگیرند ، ساخته می شود . اما پوست افراد مسن ، کمتر قادر به سنتز ویتامین D از طریق نور خورشید است .
در کنار تمام این تغییرات ، افرادی که توانایی حرکت و فعالیت مانند قبل را ندارند ، بیشتر دجار پوکی استخوان می شوند . دریافت کلسیم و ویتامین D در سنین پیری در اکثر مواقع کمتر از میزان نیاز توصیه شده ی روزانه است . یعنی به جای دریافت ۱۵۰۰ - ۱۲۰۰ میلی گرم کلسیم در طی روز ، حدود ۷۰۰ میلی گرم دریافت روزانه ی کلسیم دارند . دریافت کافی کلسیم و ویتامین D در افراد مسن باعث کاهش پوکی استخوان می شود .
سیستن ایمنی :
توانایی و قدرت سیستم ایمنی با افزایش سن کاهش می یابد . تولید انتی بادی ها کاهش نی یابد و سلول های T و B در سیستم ایمنی بطور خیلی ضعیف با انتی ژن ها و عوامل بیماری زا ، واکنش می دهند . همچنین فاگوسیت ها تیز با کارایی پایین باکتری ها را از بین می برند . این تغییرات افراد مسن را بسیار مساعد برای ابتلا به بیماری های عفونی می کند . تعدادی از افراد مسن سیستم ایمنی قوی مانند افراد جوان دارند . تفاوت رژیم های غذایی و مصرف ویتامین ها و عناصر و مواد معدنی عامل عمده ی تفاوت توانایی سیستم ایمنی در افراد مسن می باشد . رژیم غذایی حاوی مقدار کافی روی ، سلنیوم ، ویتامین E , ویتامین C , ویتامین B6 برای کارکرد مناسب سیستم ایمنی بسیار حیاتی است .
در مطالعات اخیر ، افراد مسنی را که از سلامت برخوردار بودند دو دسته کردند . به گروه اول ویتامین ها و مواد معدنی مکمل به مقدار لازم داده شد . اما گروه دوم که فقط تغذیه ی عادی داشتند بعد از یکسال نسبت به گروه اول به بیماری های عفونی حساس شدند و کمبود ویتامینی از خود نشان دادند . این گروه با مصرف مکمل ها مجددا توان کافی سیستم ایمنی خود را بدست اوردند . مصرف روی ، سلنیوم ، ویتامین های C , E و B6 حتی در افراد جوان سالم نیز باعث عملکرد بهتر سیستم ایمنی می شود . جذب ویتامین B6 با کارایی کمتری در افراد پیر انجام می شود که این کمبود ویتامین B6 عملکرد سیستم ایمنی را کاهش می دهد .
کاهش عملکرد های مغزی :
بسیاری از افراد مسن از کاهش تدریجی عملکرد های مغزی رنج می برند . فعالیت مغز ، حافظه و تنروز با افزایش سن کاهش می یابد . حدود ۱/۳ افراد بالای ۸۰ سال دچار مشکلات مغزی مهم هستند . البته هستند افراد بالای ۹۹ سال که توانایی مغزی مانند افراد جوان را دارند . بهتر است با حل جدول ، بازی های هوشی و فکری مغز را تمرین داد . به علاوه تغذیه ی مناسب نیز در این امر نقش مهمی ایفا می کند . فعالیت های مغزی ، حافظه ، اگاهی و تمرکز در افراد مسن نیاز به مصرف مقادیر کافی تیامین ، ریبوفلاوین ، ویتامین B 2 و اهن دارد . کمبود ویتامین B12 و فولات باعث ضعف ، خستگی ، عدم تمرکز ، عصبانیت و افسردگی می شود . مصرف مقادیر کافی نیاسین ، ربوفلاوین ، ویتامین های E و C باعث نگهداری جریان خون مناسب در رک های کوچک مغزی می شود .
