فیسالیس با نام علمی Physalis peruviana که در کشورهای مختلفی همچون کلمبیا، اکوادور، پرو و ونزوئلا به ترتیب به نام های آچووا achuva، آویلاuvilla، آگویمانتا aguaymanto، توپوتوپوtopotopo و در کشورهای انگلیسی زبان به نامتوت طلایی یا گیلاس زمینی شناخته می‌شود، میوه ای متعلق به خانواده ی Solanaceae و از گونه ی Physalis است.
این گیاه یک گونه ی بومی از منطقه ی آند است که تاریخ پیدایش آن به قبل از دوره های پیش از اینکا و اینکا (امپراتوری مردم بومیسرخ پوست) در سراسر آمریکای جنوبی برمی گردد.
اما بعد از گذشت صدها سال، هنوزهم این گیاه دست نخورده و بدون هیچگونه تغییر ظاهری در ساختار پوسته ای مانند خود نگهداری می شود. مبدأ فیسالیس براساس برخی مطالعات، آندهای پرو شناخته شده، اما طبق آخرین تحقیقات، منطقه ی بزرگتری از جمله آند اکوادور به عنوان منشاء اصلی این میوه در نظر گرفته می شود.
میوه ی فیسالیس یک توت آبدار تخم مرغی شکل با قطر بین 1.25 تا 2.50 سانتی متر و وزن 4 تا 10 گرم است که در داخل آن حدود 100 تا 200 دانه کوچک قرار دارد. این میوه همچون پرتقالی کوچک، زرد مایل به نارنجی است و پوششی کاسه ای شکل همانند یک سبد میوه دور تا دور آن را پوشانده است. این پوشش، در نمو و رسیدن میوه و محافظت از آن در برابر حشرات، پرندگان، بیماری ها و شرایط نامساعد آب و هوایی تاثیر به سزایی دارد. علاوه بر آن، این ساختار یک منبع ضروری از کربوهیدرات ها در طول 20 روز اول رشد و نمو محسوب می شود. طعم فیسالیس ترکیبی از طعم میوه های آناناس، گیلاس و توت فرنگی است.
اگرچه رشد فیسالیس در سرتاسر رشته کوه های آند آمریکای جنوبی گسترش یافته و به مدت دو دهه است که در بازارها از ونزوئلا تا شیلی یافت می شود، اما کلمبیا محل اصلی کشت و صادرکننده ی این گیاه شناخته می شود. این کشور به عنوان بزرگترین تولید کننده ی فیسالیس، پیش از آفریقای جنوبی شناخته می شود. کلمبیا 11500 تن در سال میوه فیالیس تولید می کند.
فیسالیس در آفریقای جنوبی هم توسط اسپانیایی ها معرفی شد و از آنجا به کشورهای مختلف مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری نقل مکان کرد تا به صورت تجاری به بهره برداری برسد. گونه های تجاری این میوه در آمریکا و نیوزلند هم دیده می شود.
فیسالیس گیاهی است علفی، نیمه بوته ای، راست قامت و چند ساله در مناطق نیمه گرمسیری، که تا ارتفاع 0.6 تا 0.9 متر و در برخی موارد تا 1.8 متر نیز رشد می کند. فیسالیس می تواند در دامنه ی وسیعی در ارتفاع 3300 متری از سطح دریا رشد کند.
تاکنون در جهان بیش از 80 نوع از این گونه ی گیاهی یافت شده است. فیسالیس به بوم مونهها یا گیاهان خاصِ مناطق یا کشورهای مختلف طبقه بندی شده است که از نظر اندازه، رنگ و طعم، شکل سر گل و ارتفاع و اندازه گیاه متفاوتند.
در حال حاضر سه نوع از این گونه، با منشأ کلمبیا، کنیا و آفریقای جنوبی رشد می کند. نوع کلمبیایی با میوه های کوچک با وزن متوسط 5 گرم، با رنگ زنده تر و قند بالاتر در مقایسه با بوم مونه های کنیا و آفریقای جنوبی مشخص می شود، این ویژگی ها آن را برای بازار خوش طعم تر می کند.
کاربردها ی فیسالیس
به طور کلی، میوه ی فیسالیس به صورت تازه مصرف می شود. طعم آن، مزه ی ترش و شیرینی در سالاد میوه و سبزیجات ایجاد می کند. همچنین، میوه ی تازه را می توان در شربت و یا خشک شده ی آن را مثل یک کشمش بسیار لذیذ به عنوان چاشنی به سالاد یا غذاهای صبحانه اضافه کرد. از میوه ی فیسالیس در سس ها و برای لعابی کردن گوشت و غذاهای دریایی نیز استفاده می شود. فیسالیس آغشته به شکلات طعم معرکه ای به دسرهای شما خواهد داد.
در حال حاضر، محصولات مختلفی برای میوه ی فیسالیس فرآوری شده است، مانند مربا، کنسرو، آب میوه، ژله وغیره...
ودر پزشکی، برای درمان بیماری ها، در لوازم آرایشی، و در صنایع غذایی به عنوان آنتی اکسیدان یا طعم دهنده استفاده می شود.
این گیاه با پوسته های مشخص خود که مانند فانوس های چینی به رنگ نارنجی تا قرمز می درخشد به نماد واقعی پاییز تبدیل شده است. اگرچه گل فانوس چندان مقاوم نیست، اما در صورت مهیا بودن شرایط، سال به سال خود به خود تبدیل به بذر و دوباره ظاهر می شود. توت های این گیاه در زمان رسیدن خوراکی هستند و مزه ی ترش وشیرین و همراه با کمی تلخ دارند. قسمت های سبز گل فانوس چینی کمی سمی است، اما توت ها در زمان رسیدن کاملاً خوراکی هستند.
خوشمزه‌ترین و احتمالاً شناخته شده ترین گونه فیسالیس، انگور فرنگی کیپ است که معمولاً با نام‌های گیلاس زمینی، توت طلایی یا توت پوها نیز شناخته می‌شود. این توت ها مملو از ویتامین ها هستند و رنگ زنده و درخشان آن، آن ها را به یک چاشنی خوراکی محبوب با طعمی تند و شیرین تبدیل می کند. انگور فرنگی کیپ می تواند در اکثر محیط ها از آب و هوای گرمسیری تا معتدل رشد کند، و به یک افزودنی عالی برای هر فضای سبز تبدیل شود.
نکته: انگور فرنگی کیپ تقریباً رسیده را می توان پس از چیدن با قرار دادن آنها در کنار میوه هایی که گاز اتیلن تولید می کنند، مانند موز و سیب، به حالت رسیدن کامل رساند. با این حال، توت های فیسالیس سبز یا نیمه رسیده فاقد چنین خاصتی هستند.
همانطور که از نام آن پیداست، طعم شیرین گونه های گیلاس زمینی شما را به یاد یک آناناس رسیده خواهد انداخت. این فیسالیس در اندازه های خیلی کوچک و بوته ای رشد می کند، خیلی زودتر از انگور فرنگی کیپ می رسد و برداشت های فراوانی از این توت های زرد کوچک فراهم می کند. پس از رسیدن، میوه ها به سادگی از بوته می افتند - از این رو به آن گیلاس زمینی می گویند.
توماتیلو که به نام توت مربایی، یا گوجه فرنگی پوسته دار نیز شناخته می شود، در اروپا کمتر رایج است. با این حال، می توان آنها را به آسانی درانگلستان همچون کشورهای بومی خود در آمریکای مرکزی و جنوبی پرورش داد. این گونه از فیسالیس، میوه هایی بزرگ با قطر حدود 5 سانتی متربه رنگ های بنفش و زرد روشن تا سبز مایل به سبز تولید می کنند. طعم آنها به شدت شبیه سیب سبز است، اما بیشتر از اینکه شیرینی آنها را احساس کنیم، طعم تندی آن را خواهیم فهمید، این ویژگی آن را برای مربا و سالسا ایده آل می کند.
مبدا این گونه فیسالیس، که به نام های گوجه فرنگی پوسته دار یا توماتیلو هم شناخته می شود، مکزیک است و در آنجا به عنوان یک سبزی رشد می کند. در حالی که این گونه بخشی جدایی ناپذیر از غذاهای سنتی در مکزیک محسوب می شود، همچنان در اروپا نسبتاً ناشناحته است.
"Purple de Milpa" یکی از شناخته‌شده ترین گونه‌های آن است که میوه‌هایی به رنگ بنفش تیره و تقریباً سیاه با طعمی معطر و کمی تند تولید می‌کند. گفته می شود که یکی از بهترین گونه های فیسالیس فیلادلفیکا است و تا 150 سانتی متر رشد می کند.
گرده افشانی این گیاه به راحتی توسط حشرات، باد و همچنین گرده افشانی های خودکار صورت می گیرد.این گیاه می تواند در دمای پایین مقاومت کند، اما در دمای زیر صفر درجه سانتیگراد آسیب های جبران ناپذیری را متحمل می شود، و در صورت ادامه ی این روند، رشد آن تحت تأثیر قرار می گیرد.
دمای مطلوب برای بیشترین بازدهی گیاه فیسالیس 18 درجه سانتیگراد است. دمای بسیار بالا نیز می تواند بر گلدهی و میوه دهی آن تأثیر منفی بگذارد. این گیاه به نور بالایی نیاز دارد و باید در برابر باد بیش از حد محافظت شود.
در طول رشد اولیه باید آب کافی داشته باشد اما در زمان رسیدن میوه آب چندانی نیاز ندارد. فیسالیس گیاهی است با پتانسیل بالا، چرا که در خاک ضعیف، اما با زهکشی خوب رشد می کند و نیاز به کوددهی کمی دارد. این گونه، در خاک کمی اسیدی بهتر رشد می کند، اگرچه مقادیر pH بین 5.5 تا 7.3 را با محتوای مواد آلی خوب و بارندگی بین 1000 تا 2000 میلی متر به خوبی تحمل می کند، اما با داشتن ریشه های سطحی، قادر به تحمل خاکهای رسی نیست.
زمان بین شروع جوانه زنی تا اولین محصول تقریباً نه ماه است. عمر مفید تولید گیاه از زمان برداشت اول از نه تا یازده ماه است، زیرا پس از آن هم بهره وری و هم کیفیت میوه کاهش می‌یابد. ماندگاری میوه با کاسه گل یک ماه و بدون کاسه گل 4 تا 5 روز یا کمی بیشتر است.
فیسالیس را می توان از بهمن ماه به بعد از بذر یا قلمه کشت کرد. بذرها را از اواخر بهمن تا اواخراسفند بکارید و آنها را در یک نقطه روشن و گرم نگه دارید. سینی های کاشت را با یک خاک کم مغذی - مانند کمپوست گیاهی- پر کنید.
هر دانه را به طور جداگانه به عمق حدود نیم سانتی متر بکارید. مرطوب و گرم نگه داشتن بذرها در دمای 20 تا 25 درجه سانتیگراد، جوانه زنی را طی 10 تا 20 روز پس از کاشت تضمین می کند.
هنگامی که برگ های اولیه دانه رشد کردند و اولین "برگ واقعی" ظاهر شد، نهال ها را دربیارید و آنها را در گلدان های جداگانه قرار دهید. نهال های فیسالیس خود را تا اواخر فروردین ماه یا پس از آخرین یخبندان در یک مکان روشن و گرم در داخل خانه پرورش دهید. در این مرحله آنها را می توان در بیرون کاشت یا در یک گلخانه نگهداری کرد.
برای محافظت از فیسالیس در فصل سرد، پس از پایان اولین محصول دهی توت، قلمه بگیرید. قلمه هایی به طول 10 سانتی متر را با حدود 5 تا 7 برگ برش دهید. برای اطمینان از اینکه گیاه می تواند آب کافی جذب کند، تمام برگ ها را جدا کنید، به جز آنهایی که نزدیک به نوک شاخه هستند. قلمه ها را در گلدان هایی با خاک فقیر از نظر مواد مغذی مانند کمپوست گیاهی قرار دهید و خاک را در حدود 15 تا 20 درجه سانتی گراد مرطوب نگه دارید. پس از 3 تا 4 هفته، قلمه ها را به محل خنک تری که روشن است منتقل کنید. آنها را در دمای 10 تا 15 درجه سانتیگراد نگهداری کنید.
فیسالیس نسبتاً سریع می رسد. آنها معمولاً حدود 7 تا 10 هفته پس از گلدهی (معمولاً جولای و آگوست) پس از خشک شدن پوسته، آماده برداشت هستند. تشخیص زمان برداشت میوه ها کار سختی نیست، زیرا با کوچک‌ترین لمس دست شما می‌افتند یا قبلاً از روی گیاه افتاده‌اند.
فیسالیس فوق العاده غنی از پروویتامین A، مواد معدنی، ویتامین C و ویتامین B کمپلکس است که آن را به یک میان وعده سالم تبدیل می کند. این میوه حاوی 15 درصد مواد جامد محلول (عمدتاً قند) است و سطح بالای فروکتوز در آن، آن را برای بیماران دیابتی ارزشمند کرده است. همچنین تامین کننده ی کلسیم، آهن، منگنز و فسفر و سرشار از پلی فنول ها و کاروتنوئیدها هستند.این میوه منبعی فوق العاده از ویتامین c چیزی حدود سه برابر لیمو و دارای خاصیت تقویت کننده ی سیستم ایمنی بدن است.
سطح فسفربرای فیسالیس بعنوان یک میوه بالا است . محتوای بالای فیبر غذایی آن از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا پکتین میوه به عنوان یک تنظیم کننده روده عمل می کند.
فیسالیس در طب سنتی برای درمان بیماری هایی همچون مالاریا، آسم، هپاتیت، درماتیت، روماتیسم، فشار خون بالا به کار می رود. خواص دارویی زیادی به این میوه نسبت داده شده است که از جمله آنها می توان به خواص ضد آسمی، ضد میکروبی، آنتی اکسیدانی، ضد ویروسی، قارچ کش، حشره کش، آرام بخش، ضد درد، ضد التهابی، ضد بارداری،ضدعفونی کننده و تقویت کننده عصب بینایی، ادرار آور، درمان ناراحتی های گلو و از بین برنده ی انگل های روده اشاره کرد. افزایش شادابی و طراوت پوست از دیگر فواید مصرف این میوه است. این میوه خاصیت ضد زخم دارد و در ترمیم آن موثر است. تاثیر فیسالیس در افزایش لاغری نیز دیده شده است.
وقتی این توت های طلایی را می خورید، مطمئن شوید که کاملا رسیده اند و رنگ سبزی ندارند. توت طلایی نارس همچون سیب زمینی سبز، حاوی سولانین است، ماده ای که می تواند برای انسان سمی باشد و منجر به اسهال، استفراغ و ضربان قلب نامنظم شود.
